راهنمای محلی خوزستان

مقاله ای با موضوع اب برهای شهر باستانی شوشتر (سفته)

اقلیم گرم و خشک شوشتر و نیازمبرم اهالی به آب و منابع آبی باعث ایجاد و شکل گیری بناهایی شد
که دسترسی به آب را سهولت می بخشید. پایین بودن سطح رودخانۀ کارون نسبت به شهر شوشتر
ساکنان منطقه را بر آن داشت که برای برطرف کردن مشکلات خویش به ایجاد دستکند در بستر
صخره ای شوشتر بپردازند و از طریق آن آب را تا مسافتی طولانی جابه جا کنند. در شوشتر کاریزهایی
وجود دارد که منبع آب آنها به جای مادرچاه، رودخانه است و به آن سُفته گفته می شود. سفته یا
تونل آب بر از تأسیسات آبی شوشتر است که بقایای آن به وفور دیده می شود و حتی بعضی از آن ها
هم چنان مورد استفاده قرار م یگیرند.

برای مطالعه و دانلود مقاله روی تصویر زیر کلیک کنید

در زير زمين شهر «دستوا» خوزستان

راز حکومت مرموز «اليمايي‌ها»

اليمايي‌ها ناشناخته‌ترين حاکمان محلي در خوزستان هستند. مرموز و پُر سؤال! «دستوا» شهري ناشناخته‌تر از صاحبانش. نه گردشگری آن را مي‌شناسد و نه پژوهشگري که بخواهد درباره يک جامعه‌اي کنکاش کند که اختلاف طبقاتي در آن بي‌داد مي‌کرد و حتي بعد از مرگ هم گريبان شهروندانش را رها نمي‌کند. شهري به نام «دستوا» در شوشتر. شهر که فقط بيل باستان‌شناسي آن را مي‌شناسد و بيل کشاورزي و پاي کمتر توريستي به سمت آن سُر مي‌خورد. فعالان حوزه ميراث فرهنگي استان خوزستان هشدار مي‌دهند اگر کاوش‌هاي نجات‌بخش آن شروع نشود، زير ساخت وسازهايي که با هدف کشف گنج انجام مي‌گيرد، دفن مي‌شود!

حاکمان محلي خوزستان

اليمايي‌ها، به گفته باستان‌شناسان بنامي چون «مهدي رهبر» حکومت‌هاي بسيار مقتدر محلي در دو هزار سال پيش بودند. جايي که اشکانيان به پايان نرسيده است و سلسله ساسانيان هنوز نيامده‌اند! هرکدام منطقه‌اي مستقل داشته و خود آن را اداره مي‌کردند. اين حکام گاهي با يکديگر متحد مي‌شدند وگاه رودرروي هم صف رزم مي‌آراستند. «مهدي رهبر» تنها باستان‌شناسي است که در دستوا کاوش کرده است. مطالعات او نشان داد که اليمايي‌ها صاحب فرهنگ و تمدنی خاص بودند. آثار باستاني به‌جاي مانده از اين حكومت محلي نشان مي‌دهد كه آنان همزمان با دوره سلوكيان، سيستم شهري بسيار منسجمي داشتند.
دستوا امروز مي‌شود منطقه‌اي در جنوب شهر کنوني شوشتر. آنجا که رودخانه کارون دو شاخه مي‌شود. يکي به نام شطيط(چهاردانگه) و يکي به نام گرگر(دو دانگه). حد فاصل اين دو مي‌شود رود «ميان آب». «ميان آب» يکي از حاصلخيزترين مناطق خوزستان است كه دولت‌هاي بي‌شماري را از دوران هخامنشي تا قاجاريه به سوي خويش کشاند‌ه ‌است.
«نهرداريون» که به همراه ۱۱ سازه آبي شوشتر در فهرست جهاني يونسکو ثبت مي‌شود را هخامنشيان براي انتقال آب رودخانه کارون و آبياري اين دشت ساختند. کانالي که با شکافتن صخره‌ها حفر شد.
داريون در زبان يوناني به مکاني منتسب به داريوش معنا مي‌دهد. بعد از هخامنشيان، اسکندر به ايران لشکر مي‌کشد و در زمان جانشينان او يعني سلوکيان، حکومت‌هاي محلي يا ملوک‌الطوايفي در نقاط مختلف ايران از جمله آذربايجان، بين‌النهرين و فارس جان مي‌گيرند. در خوزستان نيز «اليمايي‌ها» با عنوان «کام ناسکير» روي کار مي‌آيند. داستان دستوا و حاکمانش(اليمايي‌ها) از اينجا آغاز مي‌شود.

اليماييان، خزانه‌داران ايلامي

هم رهبر و هم «جعفر مهرکيان» ديگر باستان‌شناس ايراني که روي «اليمايي‌ها» مطالعه مي‌کند، تمدن اليمايي را اجتماع کوچک شده تمدن عيلام مي‌دانند. به گفته آنها، اليمايي اجداد «بختياري»‌ها بودند. اليمايي‌ها پيش از دستوا در ايذه حکم مي‌راندند؛ در دره‌اي به نام «شمي».
شناخته‌شده‌ترين اثر بازمانده از اجداد بختياري «مرد شمي» است. مجسمه مردي بلندبالا و چهارشانه از جنس برنز (مرد شمي) که کشف آن نتيجه نقشه پهلوي اول براي الزام به يکجانشيني عشاير بختياري بود. در ذهن رضاشاه، بختياري‌ها «بمب متحرک» بودند و تنها راه خنثي کردن آن بمب، يکجانشيني اين قوم بود. بختياري‌ها اما در مقابل تصميم پهلوي سرخم نکردند. آنها وارگه‌نشين بودند. وارگه، محلي موقت براي کوچ‌هاي زمستاني در خوزستان و تابستاني در چهار محال و بختياري بود. ايلياتي‌هاي بختياري، آدم راه و رفتن بودند، نه سکون و يک‌جا ماندن! به گفته «مهرکيان» « زير بار نرفتند، به شاه گفتند ما بلد نيستيم خانه بسازيم.» رضاشاه هم پاي معماران و کارگراني از اصفهان و شوشتر را به چين و شکن‌هاي زاگرس مرکزي در روستاي «کل چندار» ايذه خوزستان باز کرد تا براي بختياري‌ها خانه بسازند، همين‌جا بود که بيل کارگران در پاي کوه «بيل‌وا» به سينه مرد شمي ‌خورد. مرد شمي از ايذه به اهواز آورده شد و امروز يکي از جاذبه‌هاي تاريخي-گردشگري موزه مادر يعني «موزه ملي» است.
اليمايي‌ها حکومت‌هاي کاملا خودمختار بودند. حکومت‌هايي که از دولت‌هاي كوچك تشكيل شده و زير نظر يك حكومت مركزي اداره مي‌شدند. باستان‌شناسان وسعت حکومت اليمايي‌ها را مساوي با عيلامي‌ها مي‌دانند اما اطلاعات آنها درباره اليمايي‌ها به اندازه عيلامي‌ها نيست. پادشاهان اليمايي‌ها را «کام ناسکير» مي‌گويند. اسم از کلمه عيلامي «کاب ناشکير» گرفته شده و معناي«خزانه‌دار» مي‌دهد. آنها خزانه‌دار حکومت مرکزي بودند.

سکه‌هاي اليمايي

اليمايي‌ها خزانه‌دار بودند و حق ضرب سکه داشتند. سکه‌هايي که هر ازگاهي روي خط خبر مي‌آيند. در تازه‌ترين خبر « ايوب سلطاني» مدير پايگاه پژوهشي آياپير از کشف ۱۸۰۰ سکه اليمايي در منطقه «چگارمان انديکا» خبر داده بود. انديکا يکي از مناطق باستاني خوزستان است. خوزستان را «بهشت باستان‌شناسان» مي‌دانند. همين صفت کافي است تا گردشگر متوجه شود با چه غنايي از تاريخ رو‌به‌رو است. البته گستره بهشت باستان‌شناسان ايران تنها به خوزستان محدود نمي‌شود. اين ۱۸۰۰ سکه مثل بسياري از کشف‌ها ماحصل يک فعاليت عمراني بود، گازکشي براي روستاي چگارمان. اين‌بار هم بيل مکانيکي بود که به سازه‌اي باستاني برخورد، نه بيل باستان‌شناسان!
باستان‌شناسي مثل «جعفر مهرکيان» اعتقاد دارد که سکه‌هاي اليمايي از لحاظ ريالي ارزش آنچناني ندارند. چيزي که « ايوب سلطاني» مدير پايگاه پژوهشي «آياپير» هم به آن اعتقاد دارد. بخشي از سکه‌ها پيش از رسيدن نيروي انتظامي توسط مردم به سرقت مي‌رود.
سلطاني هم اين مساله را تائيد مي‌کند: «اين سکه‌ها از جنس مس و سرب هستند و ارزش مادي چنداني ندارند که با شفاف‌سازي اين مساله براي مردم بيشتر مردم اقدام به تحويل سکه‌ها کردند.‌«
هرچند همه سکه‌ها آنطور که «مجتبي گهستوني» سخنگوي انجمن ميراث فرهنگي «آريانا»ي خوزستان مي‌گويد، برنمي‌گردد: «با پاکسازي محل و انجام سرند بخشي از خاک که بايد حفاري را پُر مي‌کرد عمليات شناسايي افرادي که صدها سکه ديگر را ربوده بودند، آغاز شد و در نهايت با کشف تعدادي ديگر سکه، برخي افراد به صورت داوطلبانه اقدام به تحويل سکه‌هاي مورد نظر کردند.»
اليمايي‌ها تا پيش از سکونت در «دستوا» شهر ايذه را به پايتختي خود برمي‌گزينند. از آنها سكه‌هايي از مس به‌جايي مانده كه تصوير پادشاهان روي يك طرف آن نقش شده و روي ديگر آن نقش يك الهه ديده مي‌شود.
به گفته رهبر«معمولا تصوير نيم‌تنه پادشاه به همراه تصوير يك سه‌شاخه و تصوير ماه و ستاره روي سكه نقش مي‌شد.»
برخي اعتقاد دارند تصوير «سه شاخه» روي سكه‌ها، نقش يك لنگر كشتي است اما رهبر اعتقاد دارد كه اين تصوير، همان سه شاخه(پوزيدون) متعلق به خداي درياي‌هاي يونان است. او اعتقاد دارد كه مردم شهر دستوا تحت‌تاثير بسيار زياد هنر يوناني بوده‌اند و آثار خود را به تقليد اين هنر آفريده‌اند. رهبر حتي در نزديك ايوان كرخه در يكي از ‌‌آرامگاه‌ها تعدادي نگين انگشتري پيدا كرده كه خدايان يونان روي آنها نقش شده بود. اليمايي‌ها ابتدا روي سكه را به خط يوناني مي‌نوشتند اما بعدها از خط آرامي براي نگارش استفاده کردند.
خاستگاه اصلي اليماييان کوه‌هاي شمال‌شرقي خوزستان بوده، يعني منطقه بختياري‌نشين استان، ميانه‌هاي سده دوم پيش از ميلاد که به‌عنوان يک قدرت سياسي مطرح مي‌شوند. با افزايش يافتن قدرت قلمرو خود را به سمت دشت خوزستان گسترش مي‌دهند و تا اوايل سده سوم ميلادي به حيات خود ادامه مي‌دهند. وسعت حكومت‌شان از يك‌سو به شمال ايذه دامن مي‌كشد و از سوي ديگر سر بر ساحل خليج فارس مي‌كند. مرز سوم اين حكومت نيز تا نزديكي‌هاي اصفهان گستره مي‌گشاید.

خواب دو هزارساله پادشاهان دستوا آشفته شد

داستان شهر باستاني دستوا از روزي آغاز شد كه تراكتور يكي از كشاورزان در هنگام كشت و زرع در دل زمين فرو ‌رفت و به شهري خفته در دل خاك‌ بر‌خورد. خبر در شهر ‌پيچيد و تيمي از باستان‌شناسان را به سرپرستي مهدي‌رهبر به اين‌سو ‌كشاند. كاوش‌ها آغاز مي‌شود تا پنج آرامگاه زيبا در برابر چشم آنها نمايان شود. آرامگاه‌ها به طرز بسيار زيبايي ساخته شده بودند. زيبايي خيره‌كننده آرامگاه‌ها، تزئينات و اشياي داخل آن باستان‌شناسان را به اين نتيجه رساند كه پنج‌گور متعلق به شاهان و حاكمان اليمايي را يافته‌اند. به اعتقاد پژوهشگران گورستان‌ها و آرامگاه‌ها اطلاعات بسيار دقيقي از زندگي گذشته را در اختيار پژوهشگران قرار مي‌دهد و اين آغاز ماجرا بود. مهم‌ترين يافته‌هاي باستان‌شناسي در آرامگاه‌ها و قبرستان‌ها دفن شده‌اند. آنچه اين روزها هم دره شمي را سر زبان‌ها انداخته، گذشته آن مرد بلندبالاي برنزي و آرامگاه‌هاي باشکوه باقي‌مانده از اين حاکمان مرموز است.
مهدي رهبر اعتقاد دارد که زيبايي آرامگاه‌ها اليمايي‌ها مي‌تواند گردشگران زيادي را به سمت دستوا بکشاند اما «برگه برنده» دست کساني بود که منطقه باستاني را تبديل به حوضچه‌هاي ماهي کردند. پيش‌بيني مهدي رهبر اما در جايي ديگر خود را اثبات کرد. آرامگاه‌هاي دره شمي در ايذه توانست امسال براي نخستين‌بار گردشگران را به کوهستان‌هاي ايذه بکشاند تا بدون هيچ برنامه‌ريزي، گردشگري دراين منطقه جان بگيرد.
خاطرات رهبر درباره گوره‌هاي کشف شده هم خواندني است: «زماني كه پله‌هاي اين گورستان را پشت‌سر گذاشتيم با تابوت‌هاي سفالي بسيار زيبايي روبه‌رو شديم. داخل آرامگاه‌ها مجسمه و زيورآلات بسيار زيادي وجود داشت. در درون يكي از گورها مهره‌اي پيدا شد كه كلمه «ارودك» به زبان يوناني روي آن نوشته شده بود و به احتمال قوي متعلق به يكي از شاهزادگان اليمايي‌ بود.»
تابوت‌هاي مجلل پادشاهان اليمايي با نقش‌هايي چون نخل‌برجسته، آتشدان، حلقه گل و … آراسته با لعاب فيروزه‌اي بسيار درخشان آذين شده بود.
معماري آرامگاه‌ها نيز جالب توجه است. باستان‌شناسان پس از پشت‌سر گذاشتن مسيري پله‌اي، به اتاقك‌هايي مي‌رسند كه دور تا دور آن را سكوهايي با ارتفاع ۹۰ متري مي‌پوشاند. زير سكو‌ها خالي است. روي سكو محل دفن افراد درجه يك سلسه و زير سكو‌ها براي افراد عادي استفاده مي‌شده است. اجساد افراد عادي بدون تابوت و به صورت آزاد دفن مي‌شدند. درون تابوت اشيا جالبي چون كوزه سفالي، سگگ‌كمربند، گردبند و سكه قرار داشت.
او ميان معماري آرامگاه‌هاي اليمايي با معماري آرامگاه‌هاي ايلام ميانه شباهت‌هایی مي‌بيند و مي‌گويد: «نشان مي‌دهد سنت معماري از دوره ايلاميان تا اليمايي يكي بوده‌است.»
به گفته باستان‌شناسان، اليمايي‌ها اعتقاد داشتند كه براي گذر از اين دنيا به دنياي ديگر بايد سوار بر قايقي شد تا با دادن سكه‌اي به قايقران به سلامت از دريايي مشوش و پرتلاطم بگذرند و به سراي باقي بشتابند. بر همين اساس اليمايي‌ها همواره سكه‌اي را در زير سر، زير زبان يا در دست متوفا مي‌نهادند. حتي تابوت را نيز به شكل قايق ساخته‌اند.
باستان‌شناسان متوجه مي‌شوند که مردم «دستوا» در اين زمان كم‌كم به دين زرتشت نزديك مي‌شدند. اين اعتقاد که نبايد با دفن اجساد در دل خاك، زمين را آلوده كرد از همين دوران جان مي‌گيرد. بنابراين تابوت‌هايي مي‌سازند و جسد را در درون آن‌ مي‌نهند. زماني كه گوشت اجساد از بين رفت استخوان‌ها را در گودالي به نام استودان(استخوان‌دان) مي‌ريختند و تابوت براي تدفين‌هاي بعدي آماده می‌شد.

اختلاف طبقاتي؛ مردگان دستوا را هم سوا كرد
نگاهي به گورستان‌هاي شهر واقعيت تلخي را برملا مي‌كند، اختلاف طبقاتي در شهر «دستوا»، حتي پس از مرگ نيز مردم اين منطقه باستاني را از يكديگر جدا مي‌كرده است. اشراف و فقرا در گورستان متفاوت و دور از يکديگر به خاک سپرده مي‌شدند و هر گورستاني ويژگي‌هاي كاملا متفاوتي از ديگري داشت.
فقرا در گورستاني مجزا، بسيار ساده و محقرانه دفن مي‌شدند. همراه آنان هيچ شيء ارزشمندي دفن نمي‌شده و تابوت و كفن صاحبان اين گورها بسيار ساده و محقر بوده‌است. تابوت كه نه، گودالي که در آن جسد به خاک سپرده مي‌شده است. شايد اليمايي‌ها گمان مي‌كردند كه اختلاف طبقاتي پس از مرگ نيز بايد ساکنان اين شهر را از يکديگر جدا کند.
شهر در دوره ساساني نيز به زندگي خود ادامه مي‌دهد تا قرن سوم و چهارم هجري كه سيلي شهر را به ويرانه‌اي تبديل مي‌كند و مردم رو به شوشتر امروزي مي‌آورند و در دل آن ماوا مي‌گيرند.

زير خيش‌هاي کشاورزي

شانس زيادي براي ديدن اين شهر وجود ندارد. خيش‌ها شهر را شخم زده‌اند و حوضچه‌هاي ماهي آن را دفن کرده‌اند. تنها اطلاعات موجود در اين شهر مي‌شود همان کاوش‌هاي مهدي رهبر که به همراه دانشجويانش انجام داده است. کاوش‌هايي که از وجود يک باغ-شهر خبر مي‌دهد و خانه‌هايي که زير سايه‌سار سبز درختان آرميده بودند.
مگر آنکه شانس يار دستوا شود و دوباره بيل باستان‌شناسان به کاوش تاريخ مدفون در دل آن به‌کار شود. آنطور که «مجتبي گهستوني» فعال حوزه ميراث فرهنگي استان مي‌گويد: «شهر در معرض تهديدهاي بيشتري قرار گرفته است. بستر رها شده دستوا همه‌چيز را براي ساخت وسازهاي روستايي به نام گلاک آماده کرده است. حفاري‌هاي غيرمجاز هم قوز بالا قوز است. او تاکيد مي‌کند: «بعد از مهدي رهبر هيچ کاوشي در اين شهر انجام نگرفته و شهر نياز به حفاظت و کاوش تکميلي دارد. شهري که در سال ۱۳۴۷ در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.» آخرين کاوش‌هاي رهبر هم برمي‌گردد به اوايل دهه ۸۰٫
با اين حال فعالان و کارشناسان ميراث‌فرهنگي معتقدند با توجه به اهميت شهر باستاني دستوا تهيه نقشه باستان‌شناسي، ايجاد پايگاه باستان‎شناسي، تشکيل کارگروه‌هاي مطالعاتي و مستند‌نگاري درخصوص آثار و محوطه‌ها و ايجاد موزه اختصاصي براي اليمايي‌ها کاملا ضروري است. به گفته گهستوني‌: «‌ساخت و سازهاي فعلي روستاي گلالک و حفاري‌هاي غير‌مجازي که به‌منظور يافتن سکه و گنج انجام مي‌گيرد اين محوطه باستاني را دچار آسيب‌هاي جدي کرده است.»
مجتبي گهستوني، با تاکيد بر اينکه جغرافيا، زادبوم، تاريخ، نژاد و زمينه‌هاي مطالعاتي ايليمايي‌ها گسترده است اما هنوز راجع‌به اين موضوعات پژوهشي‌ نشده، مي‌گويد: «اين منطقه باستاني درحالي نيازمند تعيين حريم و کاوش‌هاي تکميلي است که هم‌اکنون حفاري و تخريب‌ها در اين منطقه رشد صعودي پيدا کرده است. چنانچه مي‌توان با ايجاد پايگاه باستان‌شناسي و تشکيل کارگروه‌هاي مطالعاتي و مستندنگاري به بررسي محوطه، نقش‌برجسته، گوردخمه‌ها و خط و زبان و معماري و شهرسازي اين دوره پرداخت.»

آشنایی با آتشکده سرمسجد - خوزستان

محمد ملاحسینی: آتشکده یا معبد سرمسجد یکی ازمهمترین مکان‌های تاریخی و باستانی استان خوزستان است که در شمال شرقی شهر مسجدسلیمان قرار دارد

آتشکده جاویدان (صفه سرمسجد) واقع در مسجد سلیمان بنایی متعلق به قرن هفتم قبل از میلاد است که بنا بر نظر برخی کارشناسان، معماران برای ساخت تخت جمشید از آن الهام گرفته‌اند.

نوع معماری این بنا، آتشکده جاویدان اورارتویی است که مهمترین مشخصه آن استفاده نکردن از ملات و گذاشتن سنگ خشک روی سنگ خشک دیگر است.

بنا به نوشته‌های پروفسور گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی در کتاب «ایران از آغاز تا اسلام» تخت جمشید نیز با استفاده از همین الگو ساخته شده است.

این معبد که در گذشته‌های دور همواره در آن آتشی افروخته بوده مشرف به سفه سرمسجد است که به گفته مورخان مقر حکومتی پارس‌ها بوده است.

آتشکده سرمسجد، به دستور یکی از پادشاهان بزرگ هخامنشی ساخته شده و هر کدام از سنگ‌های بزرگ معدنی به کار رفته در آن 4 تا 5 تن وزن دارد.

برای ساخت دیوارهای این معبد هیچ نوع ملاتی به کار نرفته و با توجه به زلزله‌های مکرر در مسجد سلیمان احتمال ریزش این سنگ‌های خشکه‌چین وجود دارد.

محراب آتشکده متعلق به قرن ۷- ۸ قبل از میلاد است که شامل یک سکو به اندازه‌های ۲۰ در ۲۵ پا می‌باشد. در بخش شرقی محراب قسمتی که اکنون آتشکده می‌باشد برای عبادت ایرانیان بنا شده بود.

سمت غرب ایران مقدس ویژه خدایان یونانی بوده و در سمت غربی آتشکده 3 معبد برای 3 تن از خدایان قدیم اختصاص داشت که 2 تن از آنان هراکلیوس و آتنا می‌باشد.

یک پلکان به عرض ۲۵ متر مومنان را به روی صفه نزدیک محل مقدس هدایت می کرد و از آنجا که در پایان مراسم نیایش نبایستی از همان راه که آمده‌اند بازگردند یک پلکان دیگر در گوشه دیگر ضلع شرقی برای پایین رفتن ساخته بودند.

به عقیده پروفسور گیرشمن سابقه استقرار یکی از قبایل پارس در مسجدسلیمان به اواخر قرن هشتم قبل از میلاد می‌رسد.

ظروف سفالی، سکه‌های قدیمی، مجسمه‌های باستانی و آثار کهنی از این بنای تاریخی بدست آمده است که در موزه‌های داخل و خارج نگهداری می‌شوند.

همه ساله از سراسر ایران و حتی خارج از کشور جهانگردانی برای بازدید از این اثر ارزشمند باستانی به استان خوزستان سفر می کنند.

آتشکده سرمسجد در سال 1316 و با شماره 300 به فهرست آثار تاریخی ملی و باستانی کشور به ثبت رسیده.

آشنایی با تنگ کول فرح - خوزستان

تنگ کول فرح در 7 کیلو متری جنوب شرق ایذه در استان خوزستان قرار دارد.

در این منطقه 6 مجموعه نگارکند سنگی و صخره‌ای شناسایی شده است. کتیبه‌ای به خط عیلامی در دیواره شمالی تنگه، پیکره‌ای از فرمانروای کول فرح و تعداد دیگری سنگ نگاره که شامل گسترده‌ترین نگار کند صخره‌ای ایران نیز می‌شود.

در تصویر سنگی این نیایشگاه بیش از ۴۰۰ نفر در حال نیایش دیده می شوند. در این تصاویر نخستین نگاه بشر به مذهب و آئین شکل گرفته است. حمل خدایان، قربانی کردن و اجرای موسیقی از دیگر صحنه‌های بکر این سنگ نگاره‌هاست.

کول به معنی دره و فرح به معنی خوشحال است، با وجود اینکه دره‌های این منطقه عموماً تنگ و خفه هستند، اما این دره روح‌افزا و دلباز است.

کول‌فرح در شمال شرق شهرستان ایذه در انتهای دشت ایذه قرار دارد که در سمت راست مدخل دره، در کنار رشته کوهی، دو قطعه سنگ عظیم و نامنظم دیده می‌شود که بر بدنه آنها، نقوش ظریف و زیبایی از صورت انسان و شمایل جانوران در حالت‌های نیایش و احترام دیده می‌شود.

منطقه باستانی کول فرح یکی از جاذبه‌های تاریخی گردشگری شهرستان ایذه و استان خوزستان و از نظر باستان‌شناسی بسیار حایز اهمیت است.

این اثر باستانی به دلیل واقع ‌شدن در یکی از مناطق بسیار خوش آب و هوای استان خوزستان علاوه بر باستان‌شناسان و محققان تاریخی، سالانه هزاران گردشگر را به سوی خود جذب می‌کند.

محوطه کول فرح در سال 1378 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2597 در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسید.

مروری بر نقش‌برجسته 6 گانه تنگ کول فرح:

نقش برجسته شماره ۱: نخستین نقش برجسته مراسم قربانی را نشان می‌دهد و در ارتفاع ۶ متری از دامنه کوه قرار دارد. پهنای صفحه یک متر و هفتاد سانتیمتر دریک متر است.

در آن شاه هانی یکی از حاکمان مستقل آیاپیر که همزمان با شوتروک نهونته دوم پادشاه ایلام در سال ۲۷۰۰ پیش از میلاد بوده در حال قربانی کردن نشان داده شده است.

در این تصاویر شاه کلاه گردی بر سر دارد و دو نفر او را همراهی میکنند که یکی از آنها شوترورو وزیر شاه است. جلوی شاه سه نوازنده با دو ساز چنگ و یک دف در حرکت هستند. در زیر نوازندگان تصویر یک شکارچی و یک بز کوهی وجود دارد. در زیر شکارچی سه کاهن ایستاده اند و دو گاو نر و یک بز کوهی را هدایت می‌کنند.

پیش از این سه قوچ قربانی شده اند که سر آنها از بدن جدا شده است . سنگ نبشته ۲۴ سطری افراد حاضر را با خط ایلامی نام برده است . قسمتی از آن به این شرح است:

من هانی پسر تاهی هی حاکم آیاپیر هستم. من مجسمه ام را در این جا بر پا داشته ام پس از آنکه رب النوع سراپا مسلح تیروتور خدای منطقه سیل هیته حمایتش را بر من ارزانی کرده بود.

نقش‌برجسته شماره 2: بر بدنه سنگی تک‌افتاده در قسمت جنوبی و در کنار مسیل، نقش برجسته‌ای با موضوع قربانی کردن برای خدایان ایلامی حجاری شده است. در میانه صحنه، شاه عیلامی بزرگ‌تر از دیگران حجاری شده و دستان خود را به حالت احترام و نیایش در جلو صورت خود گرفته است.

در جلو او کاهنان در حال قربانی کردن چندین راس گاو کوهاندار هستند و در پشت سر او تعدادی از صاحب‌منصبان ایلامی کوچک‌تر حجاری شده‌اند.

نقش‌برجسته شماره 3 : در نزدیکی نقش‌برجسته شماره 2 و بر بدنه تخته سنگی بیضی‌شکل صحنه قربانی برای خدایان ایلامی حجاری شده است.

در این صحنه شخص بزرگ‌تر (احتمالا شاه ایلامی) دستان خود را به حالت احترام بر بالای شکم قرار داده و در جلو روی او تعدادی از خادمان در حال حمل مجسمه خدای ایلامی هستند که همراه با نواختن چنگ و قربانی کردن گاوهای کوهاندار نشان داده شده‌اند.

در پشت سر شاه ایلامی، تعداد زیادی صاحب‌منصبان ایلامی حجاری شده‌اند که در این مراسم شرکت کرده‌اند.

نقش‌برجسته شماره 4 : با گذر از نقش‌برجسته شماره 3 و در جنوب آن، نقش‌برجسته‌ای پرکار با موضوع اهدای هدایا به شاه یا خدای ایلامی نشسته بر تخت حجاری شده است.

در مرکز توجه این نقش‌برجسته، خدا یا شاه ایلامی بر تخت نشسته است و میز مخصوص هدایا نیز در جلو او قرار دارد. تعداد زیادی شرکت‌کننده که یکی از دستان خود را در جلو دهان قرار داده‌اند، به حضور خدا یا شاه ایلامی رسیده‌اند تا هدایای خود را تقدیم کنند.

نقش‌برجسته شماره 5: در پشت نقش‌برجسته شماره 4، نقش برجسته‌ای همانند نقش برجسته شماره 2 با موضوع قربانی برای خدایان ایلامی حجاری شده است.

شخص مرکز توجه، بزرگ‌تر از حد طبیعی حجاری شده، دستان خود را به حالت احترام و نیایش بالا آورده و روبه‌روی او گاوهای کوهانداری برای خدایان ایلامی قربانی شده‌اند.

نقش‌برجسته شماره 6: نقش برجسته شماره 6 در بیرون از تنگه بر روی تخته سنگی تک‌افتاده حجاری شده است. موضوع آن حمل مجسمه خدای ایلامی است.

تعدادی از خادمان، تخت مجسمه خدای ایلامی ایستاده را بر دوش خود حمل می‌کنند و در پشت سر آن‌ها تعدادی از صاحب‌منصبان ایلامی شرکت‌کننده در مراسم، حجاری شده‌اند.

پل شادروان شوشتر

بند قیصر یا پل شادروان شوشتر با قدمت دوره ساسانی در کنار پل جدید شهرستان شوشتر در استان خوزستان قرار دارد.

در دانشنامه جهان اسلام، درباره بند قیصر آمده است:

پل‌بند والرین یا بند قیصر در شوشتر را سربازان و مهندسان رومی که در ۲۶۰ میلادی همراه امپراتور روم والریانوس به اسارت شاپور اول درآمده بودند، بنا کردند.

همچنین در دایرةالمعارف مصاحب، آمده است:

بند قیصر، بندی که در قرن ۳ میلادی به امر شاپور اوّل ساسانی در شوشتر رود کارون ساخته شده است. گویند رومیانی که در جنگ با ایران اسیر شده بودند در ساختن این بند به کار گرفته شدند و به همین مناسبت بند قیصر خوانده شده است.

در فرهنگ معین نیز آمده است:

... سدی است که در زمان شاپور اول ساسانی و به امر او پس از اسارت قیصر روم توسط برانوش، مهندس رومی در نزدیک شوشتر ساخته شد. این سد ۱۵۰۰ قدم طول داشت و هنوز هم برای برگرداندن آب کارون به مزارع به کار می‌رود. بند قیصر، سدی است که به امر شاپور اول ساسانی به دست رومیان و توسط مهندس رومی به نام برانوش (بزانوش، اورانوش) در شوشتر (کنار پل شوشتر) ساخته شد. ترتیب ساختن این سد چنین بود که همۀ آب رودخانه را به شعبه‌ای که از آن خارج کرده بودند برگردانیده‌اند و معروف به آب گرگر است که هنوز موجود می‌باشد. کف رودخانه را با سنگ‌های بسیار محکم فرش کرده‌اند. خود سد از سنگ‌های بزرگ سماقی که همۀ آنها را به‌هم پیوند داده‌اند ترکیب یافته است که با چشمه‌ها و دریچه‌های مربوط برای اجرای آبیاری اراضی مجاور بسیار مناسب است. پل شوشتر روی این سد قرار دارد.

برخی بر این باورند که پل شادروان شوشتر قدیمی‌ترین پل جهان می‌باشد که دارای 44 دهنه بوده است و برخی نیز گفته‌اند 48 دهنه داشته است.

پل شادروان زمانی یکی از بناهای مشهور ایران بود ولی امروزه خرابه ای از آن باقی مانده است. روایات مربوط به این پل معمولا تکراری و نقل از منبع پیشین است. آنها ساخت پل را به زمان شاپور اول ساسانی می‌دانند که والریان رومی را پس از اسارت وادار به ساخت این پل و سد شادروان نمود ولی استناد همه آنها به روایات محلی می‌باشد.

کلمان هوار در کتاب ایران و تمدن ایرانی آورده است: پل شوشتر از روی شادروانی می‌گذشت و بنا به روایات مهندسان رومی آن را ساخته بودند.

فردوسی نیز در ضمن سرودن شعری مربوط به این پل نام سازنده آن را برانوش آورده و پس از ساختن آن به روم برگشته است.

البته در قرن هشتم که ابن بطوطه به شوشتر رفته این پل قابل استفاده نبوده، چرا که وی می‌گوید : عمق رودخانه زیاد است و محاذی دروازه دسبول، مانند بغداد و حله جسری از کشتی‌های کوچک درست کرده‌اند.

مولف تذکره شوشتر تجدید بنای آن را به وسیله فتحعلی‌خان از حاکمان اواخر صفویه می‌داند.

این پل بارها مرمت شده است تا اینکه در سال 1303 قمری سیلاب برای چندمین بار آن را شکست و دیگر تعمیری در آن انجام نشد و دائما در حال ویرانی بیشتر شد.

پل معروف به بند قیصر در سال 1310 با شماره 78 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.