راهنمای محلی خوزستان

قلعه سلاسل شوشتر

اين قلعه از سمت شرق تا غرب توسط خندقي عميق محاصره شده بود و سمت غرب آن توسط رود محاصره ميشد. و همين ويژگي اين قلعه را به صورت دژ نظامي مستحكمي در مقابل حملات دشمنان قرار داده و يكي از ويژگي هاي بارز اين قلعه كه آنرا از ديگر قلعه ها متمايز مي كند همين عبور نهرداريان از زير قلعه و راه هاي دسترسي به آب نهر توسط پلكانهايي كه در درون قلعه قرار داشت و اين ويژگي باعث مي شد در هنگام محاصره قلعه در زمان جنگ افراد درون قلعه ماهها و حتي سالها بتوانند در درون قلعه در مقابل حملات دشمنان مقاومت كنند.درون قلعه فضاهايي مختلفي قرار داشته كه عبارتند از 1- شوادان ها 2-حمامها 3-آشپزخانه ها 4-نانوايي 5-قورخانه(سربازخانه) 6-قاپيهاي (دروازه)متعدد 7-باغچه ها 8- نقارخانه. اين قلعه داراي 1 شوادان بزرگ بوده كه به طريقي با شوادانهاي درون بافت شهر در ارتباط بود. اين شوادانها در گرماي 40 درجه خوزستان محيطي خنك در حدود 25 درجه براي افراد پديد مي آورد. اين قلعه داراي 2 دروازه بزرگ بوده كه يكي روبروي زندان و در كوچه اي كه اكنون مسجد شاه صفي بود قرار داشته و دروازه كه درست روبروي كوچه پمپ بنزين و دبيرستان قرار دارد. در مقابل دروازه جنوبي يك ميدان وسيع قرار داشته كه ظاهراً از مسافتهاي دور عبورو مرور افراد را زير نظر مي گرفتند و اختلاف ارتفاع بين كف حياط قلعه تا پائين ترين سطح قلعه ( تونلهايي در زير قلعه) در حدود 30 مترمي باشد. قلعه داراي استحكامات عالي و چندين طبقه بود كه امرا و سلاطين مختلف در آن عمارات بسيار زيبا و عالي ساخته و كوشكهاي باشكوه كه بوسيله طلا و مينا و لاجورد منقش شده بود. بنا به گفته مورخين سلطان زين الدين توسط منصور آل مظفر درون اين قلعه زنداني بوده است. و اميرتيمور گوركاني در يورش به خوزستان اين قلعه را تصرف كرده. اسراي لرستان و مشعشعيان خوزستان با اتكا به اين قلعه بارها بر عليه حكومت صفوي دست به قيام زدند. اين قلعه تا زمان حكومت نادرشاه محل حاكم محلي بود. و هر يك از مستوفيان در قلعه عمارت مخصوص به خود داشتند تا اينكه بعد از نادر قلعه متروك شد و حاكم ولايت در قلعه مستقر نمي شد. در زمان ناصرالدين شاه قلعه دوباره مرمت و مسكوني گرديده تا اينكه در سال 1341 هـ .ق رئيس اداره دارايي وقت (نبوي) براي ساخت اداره دارايي كليه ساختمان آنرا خراب ومصالح قلعه را براي بكار بردن در اداره دارايي مورد استفاده قرار داد[1]. تا چندين سال پيش يك توپ بزرگ كه معروف به توپ نادري بود كه در هنگام ماه مبارك رمضان وقت شرعي را با صداي اين توپ اعلام مي كردند و صداي توپ تا روستاي اطراف شوشتر مي رسيده و درون قلعه قرار داشت. يكي از خصايص مهم اين قلعه اين است كه آب توسط تنبوشه هاي سفالي در تمام قلعه پخش مي شده و كاري مانند لوله كشي عصر حاضر را انجام داده بودند. در ساختمان قلعه آجرهايي با ابعاد مختلف بكار رفته و پي ها تماماً از سنگ لاشه مي باشند و كف حياط قلعه را بوسيله قلوه سنگ فرش كرده بودند. در درون قلعه چندين حياط مختلف وجود دارد. روبروي عمارت بزرگ يك حياط نسبتاً بزرگ قرار داشته كه ظاهراً اتاقهايي دور تا دور آن قرار داشته كه بعنوان سربازخانه يا اتاقهاي استراحت بكار مي رفته است. و درست در پشت اين اتاقها انبارهاي ذخيره مواد غذايي بوده است.

بطور كلي عوامل تسخير ناپذير بودن قلعه عبارت بودند از:

• قرار گرفتن قلعه بر روي صخره طبيعي .
• وجود خندق در اطراف قلعه .
• احداث برجها و ديوارهاي مرتفع پيرامون قلعه.
• داشتن امكانات و تجهيزات دفاعي قوي كه در موقع نياز مي توانستند از آنها استفاده كنند.
• دسترسي به آب رودخانه امكان دفاع از قلعه را به مدت طولاني ميسر مي كرد.

وجه تسميه سلاسل:

در مورد نام سلاسل روايات بسياري نقل شده است

1- برخي باني آنرا شخصي بنام سلاسل يكي از غلامان فارس مي دانند كه برج و باروي اين قلعه را ساخت و براي نشان دادن عظمت اين قلعه بر ضد حكومت فارس كه وي تابع آن بود شورش كرد و هنگامي كه پادشاه فارس براي سركوب و شكست وي آمد او به درون قلعه رفت و مقاومت كرد و آنقدر در قلعه ماند كه شاه قارس ناگزير به بازگشت شد. در راه بازگشت اين غلام خود را به خدمت شاه فارس رساند و عرض ادب كرد و گفت كه به خاطر اين كه به شما نشان بدهم اين قلعه چقدر مستحكم و غير قابل نفوذ است اين كار را كردم[2].

2- سلاسل به معناي زنجير است و برخي مي گويند در گذشته در امتداد رودخانه شطيط و بر روي رود جسري از قايق هايي كه به هم متصل شده بودند مانند زنجير قرار داشته كه بنام سلاسل خوانده مي شدند و چون در كنار اين قلعه بوده اند قلعه نيز بنام سلاسل معروف شده است[3].

3- برخي نيز نام سلاسل را به نام شخصي به اسم ابن ابي سلاسل كه در سال 315 ه ق آنرا مرمت كرده است مي خوانند و به احتمال زياد اين قلعه قبل از اسلام نام هاي ديگري داشته است[4].

[1][1] مريدي شوشتري،اكرم،شوشتر يعني خوبتر،موسسه انتشارات آيات،چاپ انديشه، اهواز، 1377، ص41

[2] جرايري،سيد عبدالله،تذكره شوشتر،چاپخانه حيدري،صص 22-23

[3] تقي زاده،محمد،شوشتر در گذر تاريخ،مؤسسه مطبوعاتي دارالكتاب(جزايري)،قم،1376،ص 169

[4] شوشتري،علاءالملك ابن نورالله،فردوس در تاريخ شوشتر و برخي از مشاهير آن،تهران،انجمن آثار ملي،صص 157-158

قلعه «دمورگان» شوش

قلعه تاریخی شوش در سال ۱۸۹۷ به دستور ژان ژاک دمورگان فرانسوی برای سکونت باستان شناسان فرانسوی، در نزدیکی آرامگاه دانیال نبی در شهر شوش و روی تپه‌ای تاریخی ساخته شد و به همین دلیل به قلعه دمورگان هم معروف است. البته به آن قلعه اکروپل و قلعه فرانسوی‌ها هم می‌گویند. این قلعه شباهت زیادی به زندان باستیل فرانسه دارد که با استفاده از آجرهای به دست آمده از کاخ داریوش و تعدادی از آجرهای منقوش به خط میخی چغازنبیل به دست معماران دزفولی بنا شده است. پلان قلعه ذوزنقه‌ی شکل است قلعه تاریخی شوش در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این اثر تاریخی در دوره جنگ تحمیلی بارها مورد حمله دشمن قرار گرفت و آسیب‌های زیادی دید. از این قلعه به عنوان نوعی موزه استفاده شده و اشیای تاریخی و ابزار باستان شناسی فرانسوی‌ها در آن نگهداری می‌شوند. تزئینات این قلعه شامل نعل درگاه‌های قوسی و نماهای تزئینی با آجر و نقاشی‌هایی به سبک تلفیقی اروپایی و شرقی و نیزمعماری شوشتر و دزفول و آجرهای کتیبه‌دار است

سرستون گاو دوسر از کاخ آپادانا شوش موزه لوور، پاریس

سرستون گاو دوسر کاخ آپادانا شوش قسمتی از کاخ با شکوه آپادانا داریوش بزرگ در شوش است. این سرستون بزرگ یکی از سی و شش ستون پشتیبان سقف کاخ آپادانا داریوش بزرگ در شوش می‌باشد و نمایانگر معماری هخامنشی است که از فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف و به صورت سبکی منسجم و مرتبط ایجاد شده‌است.
این سی و شش ستون هر کدام دارای ۲۱ متر ارتفاع هستند که قاعده هر کدام به شکل مربع می‌باشد که نام پادشاه بر روی آن حکاکی شده‌است.

این سرستون نتیجه کاوش‌های مارسل و جین دیولافوا در سال‌های ۱۸۸۴ تا ۱۸۸۶ میلادی می‌باشد. هنگامی که داریوش بزرگ پس از کوروش بزرگ به پادشاهی هخامنشی رسید، شهر شوش را به عنوان پایتخت اداری و اجرایی سراسر قلمرو امپراطوری هخامنشی انتخاب کرد. قدمت این سرستون‌ها به ۵۱۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این سرستون در موزه لوور نگهداری می‌شود. .

گزارش | نگارکند «خونگ‌اژدر»، به‌جای‌مانده از لشکرکشی مهرداد بزرگ اشکانی در خوزستان

ایذه، شهری بختیاری‌نشین در قلب زاگرس و از مناطق تاریخی و شناخته‌شده استان خوزستان در ایران است؛ شهری باستانی با بیش از ۴۵هزار سال کهنگی شناخته‌شده که فراز و نشیب‌های گوناگونی را تا به امروز برای ثبت در تاریخ پشت سر به یادگار گذاشته است.

از زمان نخستین دست‌افزارهای دست انسان‌ها، شکل‌گیری روستاها، آغاز شهرنشینی، برآمدن عیلامیان به عنوان نخستین حکمرانان تاریخ ایران، فروغ هخامنشیان، پارتیان، ساسانیان و در نهایت ورود اسلام به ایران، شاهد رویدادها و اتفاقات گوناگونی در تاریخ و جغرافیای مناطق مختلف ایران بزرگ هستیم که هرکدام از این رویدادهای تاریخی بارها بررسی وکنکاش شده‌اند؛ اما در این میان هستند مناطقی که در شرح رویدادهای تاریخ و جغرافیای غنی ایران بزرگ از قلم افتاده‌اند و آن‌گونه که باید به موضوعات و حوادث سرزمینی آن‌ها پرداخته نشده است.

یکی از این مناطق شهرستان ایذه در کانون تمدنی خوزستان است؛ سرزمینی در قلب زاگرس میانی که در همه ادوار گذشته تاریخ ایران دارای جایگاه ویژه‌ای بوده است.

یکی از نمونه‌های بارز هویت فرهنگی ـ تاریخی موجود در شهر ایذه، نگارکند خونگ‌اژدر است؛ یادگاری که در آن اوج شکوه و بزرگی پارتیان و پشتوانه قدرتمند آن‌ها یعنی سرزمین‌های بختیاری را به طور ویژه و سرزمین الیماییس را به‌طور عام را نشان می دهد.

در نقش‌برجسته خونگ‌اژدر، تصویر یک مقام سیاسی سوار بر اسب، مردی در میان، سه مرد ایستاده و دو کبوتر دیده می‌شوند که چهار مرد در مقابل آن‌ها ایستاده‌اند و گویی او را درود می‌فرستند.

پیرامون این نقش گمانه‌های بسیاری وجود دارد: «برخی می‌گویند که این نقش‌برجسته شامل دو بخش است و در در دو زمان مختلف ایجاد شده است. اما مطالعاتی که از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۷ توسط هیأت مشترک ایران و ایتالیا و دانشگاه تورینوو براساس اسکن لیزر هوشمند سه‌بعدی که برای اولین بار در خونگ‌اژدر روی این نقش‌برجسته انجام شد، این گمانه را مردود می‌داند و هیچ‌گونه برآمدگی و فرورفتگی در نقش که دال بر چند زمانی بودن باشد وجود ندارد، کمااینکه در جریان تحقیقات این هیأت مشترک وجود خط و نوشته‌ای تایید نشد ولی امکان آن را محتمل دانسته‌اند که خطی هم اگر بوده در طول زمان و فرسایش تاریخی محو شده است.

برخی نیز بر این اعتقاد هستند که چهره و مشخصات ظاهری مقام سوار بر اسب، شباهت‌های بسیاری به چهره چند تن از پادشاهان اشکانی از جمله مهرداد اول، اردوان اول، مهرداد دوم و فرهاد دوم دارد؛ اما هر چه که هست، سربند حاکم سوار بر اسب نشان می‌دهد که او یک حاکم یا مقام سیاسی است.

برخی از پژوهشگران نیز باتوجه به شواهد ظاهری اسب در نگارکند، اعتقاد دارند که تزئینات دهنه اسب، یونانی است و هیچ شباهتی به دهنه اسب‌های هم‌دوره خود ندارد. شباهت‌های موجود در تزئییات و قواره اسب نیز ما را به سمت نگارکند سرپل‌ذهاب و اسبچه‌های خزری نیز سوق می‌دهد، کمااینکه یک اثر مهر از نسا که خواستگاه اشکانیان است نیز وجود دارد که به این مبحث بسیار می‌تواند کمک کند.

اما آن‌چه در این میان پیداست، بررسی وقایع تاریخی و مطالعات سکه‌شناسی و چهره‌نگاری که بر شخصیت سوار بر اسب صورت گرفته، نشان می‌دهد که او مهرداد اول اشکانی است و برای بیرون راندن بقایا و بازماندگان سلوکی از ایران از راه خوزستان و سرزمین الیماییس به سمت میان‌رودان می‌رود.

مهرداد یکم « به پهلوی: » اشک پنجم؛ مشهور به مهرداد بزرگ، شاهنشاه پارتی ایران‌زمین «۱۷۱تا ۱۳۲ پ.م» و به عبارتی بنیان‌گذار پادشاهی اشکانیان بود که کشورگشایی‌های او باعث شکوه دولت اشکانی شد؛ اقتداری چشم‌گیر در دوران پادشاهی یکی از شناخته‌شده‌ترین پادشاهان پارتی در مقابل روم باستان. این پادشاه مقتدر، نخستین پادشاه اشکانی است که مانند پادشاهان هخامنشی، عنوان شاهنشاه را در کنار نام خویش برگزید. او در اقدامی هوشمندانه برای یکپارچه‌سازی شاهنشاهی پارتیان و برچیدن بساط بازماندگان دودمان سلوکی، از پایتخت خود (نسا) واقع در عشق‌آباد کنونی حرکت کرد و از آن‌جا به سرزمین الیماییس رسید.

نبرد میان مهرداد بزرگ (اول) با مردمان سرزمینی که پیش از این آنتی‌کوس سوم سلوکی را تدبیر کرده بودند، به شدت سخت و دشوار بود؛ آن هم مردمی که به شجاعت شهره بودند و در نبرد با آنتی‌کوس سوم که برای چپاول نیایشگاه‌های آن‌ها به این سوی لشکر کشیده بود، او را سخت خسته، سپاه او را کوچک و ناتوان و سرانجام خود او را از میان برداشته بودند کار آسانی نبود.

در این میان، تدبیر مهرداد بزرگ (اول)، مذاکره با «کام‌ناس‌گیرس دوم»، حاکم محلی سرزمین الیماییس بود؛ سرزمینی که شامل خوزستان، بخش‌هایی از چهارمحال بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد می‌شد. در این رویارویی، مهرداد بزرگ توانست با تدبیر و اعطای خودمختاری به سرزمین الیماییس به جای رودررویی با آن‌ها، به جای تکرار اشتباهات افرادی مانند آنتیکوس سوم، نیروهای خود را تقویت و با آمادگی بیشتری به سوی میان‌رودان حرکت کند.

این رویداد بزرگ و مهم تاریخی توسط الیماییان، بر سینه سنگی بزرگ و تک‌افتاده در دوهزار و ۱۶۰ سال پیش برای ثبت در تاریخ حجاری شد. در سند موجود و به‌جامانده از این واقعه تاریخی، کام‌ناس گیرس دوم حاکم سرزمین الیماییس به همراه کاهن بزرگ و بزرگ‌زادگان به حضور مهرداد اول می‌رسند و ضمن ابراز ارادت و تمکین نسبت به شاه بزرگ اشکانی سوار بر اسب، به صورت نمادین آیین اهدای خودمختاری به وسیله کبوتران حامل حلقه فرمانروایی به نمایش در می‌آید.

این نگارکند مهم که یکی از آثار ارزشمند موجود در پهنه دشت خوزستان محسوب می‌شود در پانزده کیلومتری شمال شهر ایذه کنونی و در روستایی با نام خونگ‌اژدر قرار دارد و هر سال هزاران گردشگر داخلی و خارجی را برای تماشای هنر الیماییان و روایت یکی از وقایع مهم تاریخ ایران به خوزستان می‌کشاند.

*گزارش از بهنام رضائی ـ کارشناس‌ارشد تاریخ ایران

ایذه، شهر سنگ نگاره‌های باستانی ایران

شهرستان ایذه در استان خوزستان قرار دارد که به سرزمین نگارکَنده‌ها و دشت‌های مخملی معروف است. قدیمی‌ترین نگارکنده‌های صخره‌ای و سنگی ایذه که اطراف دشت ایذه را فرا گرفته اند، به دوره "عیلام قدیم" بازمی گردند. فراوانی نگارکنده ها، ایذه را در جایگاه ممتاز جهانی قرار داده و به همین علت از آن به عنوان بزرگ‌ترین موزه سنگی روباز جهان یاد می‌کنند.

شهر ایذه از شهرهای دیدنی استان خوزستان است که در کنار جنگل‌های بلوط و رودهایی که از کارون سرچشمه می‌گیرند، به عنوان بزرگ‌ترین موزه روباز جهان که سنگ‌نگاره‌های تاریخی زیادی در خود جای داده، شناحته می‌شود.

ایذه که پیش از دوره پهلوی به مال امیر مشهور بود، از شهرهای استان خوزستان است که از دوره عیلامی‌ها برجای مانده است. باتوجه به این‌که اولین حجاری‌های ایران باستان در ایذه انجام می‌شده، این شهر را شهر نگارکنده‌های سنگی و صخره‌ای ایران نیز می‌شناسند.

حجاری‌های این شهر را می‌توان به عیلام قدیم و نو تقسیم کرد که دوره عیلام قدیم به سلسله سیمشکی متعلق است. در عیلام قدیم مناطق تاریخی چون نقش برجسته شاهسوار، سلسله سیمشکی و نقش برجسته خونگ اژدر وجود دارد و در عیلام نو کول فره (کول فرح)، روستای کهباد یک و اشکفت سلمان وجود دارند.

اشکفت سلمان: نیایشگاه تاریشا یا اشکفت سلمان، بزرگ‌ترین خط نوشته میخی ایلام‌ نو را در خود جا داده است. در اشکفت سلمان چهار نقش برجسته وجود دارد که دو تای آن داخل غار و دو تای دیگر در خارج از غار دیده می‌شود. بزرگ‌ترین نوشته خط میخی از دوره ایلامی در این غار موجود است که از زمان «شاهک عیلامی» به جای مانده و همچنین برای نخستین بار حضور مصور زن، دوشادوش مرد در نقش برجسته‌های این غار دیده شده است.

کول فرح: سنگ‌‌نگاره کول فرح شامل ۶ نقش برجسته است که به دوران عیلامیان (ایلام کهن) تعلق دارد و با توجه به تصاویری که در این سنگ‌نگاره نقش بسته و بقایایی همچون گورها، کانال آب، ساختمان‌ها و مناطق دیده‌بانی که از محل زندگی مردمان آن روزگار در میان کوه‌ها باقی مانده، می‌توان گفت این محل پرستشگاه نارسینا (یکی از خدایان ایلامی) بوده است.

از دیگر بخش‌های تاریخی این شهر قدیمی، پل شالو، شیرهای سنگی بردشیر (تندیس‌هایی از جنس سنگ)، مجسمه ایاپیر و پل ایذج است که از ویژگی های این پل جنس آن است که از سنگ و ملات ساروج بوده و بر روی بستر رودخانه‌ای خشک و بسیار عمیقی بنا شده‌ است. همچنین گفته می‌شود که در ایذج آتشکده‌ای قرار داشته که تا زمان هارون الرشید روشن بوده است.

اگر در محوطه‌های تاریخی این شهر گشتی بزنیم بردگوری‌ها (بردگوری همان سنگ گبری‌ها بر گورهای باستانی است که به دلیل اعتقاد زرتشتیان بر مقدس بودن خاک، مردگان را در محفظه‌های سنگی دفن می‌کردند) است که کوه‌های ایذه و بختیاری حکایت از جایگاه دین در میان اهالی این شهر پیش از اسلام و در ایران باستان داشته است.

باتوجه به زیبایی‌های خاص و منحصربه فردی که استان خوزستان دارد، طبیعی است که در شهر زیبایی چون ایذه با مناطق دیدنی بیشتری روبه‌رو شویم. در این بین می‌توان به منطقه باجول (در جنوب شهر ایذه) به عنوان یکی از مناطق گردشگری ایذه اشاره کرد که به یک قطب گردشگری تبدیل شده است. نقش برجسته باجول از دوران شاهان محلی الیمایی در دوره امپراتوری اشکانی بر جای مانده است.