ابوالفضل مهدی پور
موزه راهآهن اندیمشک بخشی از تاریخ ریل و راهآهن ایران
به مناسبت صد سالگی راه آهن ایران
موزه راهآهن اندیمشک بخشی از تاریخ ریل و راهآهن ایران
مقدمات طرح ایجاد موزه راهآهن اندیمشک در فروردین ١٣٩۶ و در نشست مسئولان این شهرستان با دکتر سعید رسولى عضو هیات مدیره راهآهن کشور (مدیرعامل فعلى شرکت راهآهن) و خسرو نشان، مدیرکل میراثفرهنگى خوزستان بررسی و در خصوص مکان راهاندازى آن تصمیمگیری شد.
در ماههاى بعد، کار تجهیز جمعآورى و انتقال عکسها، اسناد، ادوات و تجهیزات قدیمى راهآهن در فضاى مجاور سوله انبار توشه راهآهن ناحیه زاگرس به عنوان محل اختصاصى در نظر گرفته شده براى این موزه انجام گرفت.
موزه راهآهن اندیمشک برخلاف سایر موزههاى راهآهن کشور که نمایش ادوات و تجهیزات آن در غرفهاى محدود در درون ایستگاه صورت گرفته است، تنها موزه راهآهن ایران است که داراى سالن سرپوشیده اختصاصى است. سالنى در مجاورت ایستگاه راه آهن اندیمشک و خط راهآهن سراسرى تهران – جنوب و در سولهاى به قدمت روزهاى آغازین ساخت راهآهن سراسرى در ایران.
در نگاه نخست، دیوارهاى بلند و آجرى ساختمان این موزه که یادآور اصالت تاریخى این بناست و پنجرههایى با نظم هندسى خاص، خودنمایى مىکنند. ساختمان موزه بیش از ٩٠ سال قدمت دارد و حوادث تاریخى مختلفى از احداث راهآهن سراسرى گرفته تا جنگ جهانى دوم و اشغال ایران توسط متفقین و جنگ ٨ ساله عراق علیه ایران شاهد بود.
درب چوبى قدیمى ساختمان موزه رو به ریل راهآهن باز مىشود و همجوارى ساختمان موزه با مسیر ریلى، گویاى زنده بودن آن است. این موزه داراى دو طبقه زیرزمین است که یادآور روزهاى پناه گرفتن مردم در اوج حملات دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران است.
موزه راهآهن اندیمشک همانطور که از تصویر تابلوى ورودى آن پیداست، اسفندماه سال ٩۶، رونمایى شد. ولى افتتاح رسمى آن دهم خردادماه سال ١٣٩٧ انجام شد. تصویر مدیران ناحیه لرستان سابق (ناحیه راهآهن زاگرس فعلى) به همراه تاریخ تصدى آنها که در ورود به ساختمان موزه و در سمت چپ دیده مىشود، از مهندس «على انتظام وزیرى» اولین رییس این ناحیه در سال ١٣٢۵ و دیپلمه مدرسه صنعتى ایران و آلمان که جزو سى نفر اعزامى از طرف وزارت راه به آلمان (برلین) بود، گرفته تا مدیران بعدى همگی گویاى پیشینه تاریخى و اندوخته فنى این ناحیه در بین تمام نواحى راهآهن ایران است.
ادوات و تجهیزات قدیمى، کلاه و البسه اهدایى لوکوموتیورانهای پیشکسوت، زندگىنامه مشاهیر راهآهن اندیمشک از جمله «هاریس نالتى» که سرپرست گروه احداث راهآهن اندیمشک بود به همراه تصاویر و اطلاعات پلها و ابنیه فنى ناحیه راهآهن زاگرس و … در این موزه به نمایش درآمده است.
مسیر راهآهن اندیمشک به عنوان بخشى از مسیر راهآهن سراسرى ایران ثبت شده شده در فهرست میراثجهانى ، تاریخ پرفراز و نشیبى را طى کرد.
احداث راهآهن اندیمشک در سال ١٣٠۶ پایهریزى شد و در ١۵ دیماه ١٣٠٨ افتتاح شد. یک انگلیسیتبار به نام «هاریس نالتى» سرپرست ساخت راهآهن این شهر بود. «هاریس نالتى» بعدها مسلمان شد و با یک بانوی کرد ایران از اهالى بانه ازدواج کرد و تا پایان عمر در اندیمشک زندگی کرد. او علاوه بر سرپرستى ساخت راهآهن منطقه، خدمات عمرانى زیادى در طراحى برخى مناطق مسکونى، خیابانها و… جهت توسعه شهر اندیمشک از خود به یادگار گذاشت که اسناد و مدارک مربوط به دوران خدمات او نیز در موزه راهآهن اندیمشک به نمایش گذاشته شده است.
ناحیه لرستان سابق (زاگرس فعلى) تا سال ١٣٢۴ خورشیدى بخشى از ناحیه راهآهن جنوب بود. ولى از آن سال به بعد، به صلاح دید بنگاه راهآهن، مناطق کوهستانى بین اندیمشک و دورود از ناحیه جنوب جدا شد و ناحیه مستقلى با عنوان ناحیه لرستان به مرکزیت اندیمشک، شکل گرفت و از اوایل سال ١٣٢۵ خورشیدى ناحیه لرستان تشکیل شد.
با آغاز جنگ جهانى دوم، جغرافیاى اندیمشک به عنوان بخشى از دالان پارسى مورد استفاده اشغالگران قرار گرفت. بخشى از کمکها و محمولههاى آمریکا و بریتانیا نیز از طریق مسیر تدارکاتی جادهاى و راهآهن عبورى از اندیمشک به شوروی ارسال شد.
در دوران جنگ ٨ ساله عراق علیه ایران، راهآهن اندیمشک مانند یک ارتش، خدمترسانی جهت انتقال رزمندگان و تجهیزات جنگى و بازسازى مناطق ریلى بود. به گونهاى که هیچگاه خدماتدهى این مجموعه متوقف نمیشد. به همین جهت از آن با عنوان «ارتش دوم» یاد میشد. پادگان دوکوهه در مجاورت ایستگاه راهآهن دوکوهه، بزرگترین منزلگاه تجهیز و پشتیبانى جبهههاى جنوب بود که همواره میزبان رزمندگان اعزامى از سراسر کشور از طریق قطار بود.
روز چهارم آذرماه ١٣۶۵، شهر اندیمشک و خصوصا مجموعه راهآهن آن، شاهد هجوم ۵۴ فروند هواپیماى عراقى بود. این حمله به مدت ١ ساعت و ۴۵ دقیقه به طول انجامید که بیش از ٣٠٠ شهید و ٧٠٠ مجروح برجای گذاشت. آنروز، اجساد برخى شهداى حاصل از انفجار حملات هوایى بر روى شاخه درختان حاشیه ایستگاه و مجموعه راهآهن اندیمشک پرتاب شد و درختان کهنسال بلوار راهآهن اندیمشک، شاهدان عینى آن روز هستند.
این حمله هوایى، طولانىترین بمباران هوایى تاریخ ایران و دومین حمله در جهان از نظر مدت زمان حمله است و هرسال مراسم یادبود و گلباران ایستگاه اندیمشک در تاریخ مذکور برگزار مىشود. ١۵ نفر از شهداى آن روز خونین، کارکنان اداره کل راهآهن لرستان سابق (زاگرس فعلى) بودند. این ناحیه با تقدیم ۴٠ شهید، داراى بیشترین تعداد شهید در بین کل نواحى راهآهن ایران است.
در مهرماه ٩٨، «دین هوبل» کارشناس و ارزیاب پرونده ثبت جهانی راهآهن ایران از موزه راهآهن اندیمشک و مسیر ریلى ناحیه زاگرس دیدار کرد تا ثبت جهانى راهآهن ایران در یونسکو بررسى شود.
سوم مرداد ۱۴۰۰(۲۵ جولای ۲۰۲۱) چهل و چهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو پرونده راه آهن سراسری ایران (موسوم به راه آهن شمال – جنوب) مورد بررسی قرار گرفت و با تصویب اعضای کمیته، راه آهن سراسری ایران با طول حدود ۱۴۰۰ کیلومتر به عنوان بیست و پنجمین میراث ملموس و نخستین میراث صنعتی کشورمان، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
عملیات کوپلاژ و نصب یکى از قدیمىترین لوکوموتیوهاى موجود در ایران و واگنى چوبى نیز در فضاى مجاور موزه راهآهن اندیمشک گام بعدى در پربار کردن جلوههاى بصرى این موزه بود که در پاییز و زمستان ٩٨ انجام شد. شرکت سازنده این لوکوموتیو، «داونپورت» بود که سال ۱۹۰۲ میلادى در آمریکا آنرا تولید کرد. این مدل لوکوموتیو از قدیمىترین لوکوموتیوهاى موجود در کشور است که از بدو ورود راهآهن به ایران وارد راهآهن شد و از آن برای انجام مانورها استفاده میشد.
طرح تکمیل موزه راهآهن اندیمشک ادامه یافت و ماکت مسیر ریلى ناحیه زاگرس به عنوان بزرگترین ماکت ریلى کشور توسط تیمى از اساتید و هنرمندان در دستور کار قرار گرفت. ماکت ریلی راهآهن زاگرس روز سهشنبه ۴ آذر ١٣٩٩ و همزمان با سى و چهارمین سالگرد بمباران هوایى چهارم آذر ١٣۶۵ شهر اندیمشک با حضور عوامل ساخت ماکت و مسئولان شهرستان اندیمشک رونمایی شد.
در این ماکت، مناطق مختلف مسیر ریلى اندیمشک تا تله زنگ و جاذبههاى پیرامون آن از جمله کوه تنگوان، سد دز، پل شهبازان، پل قدیم و جدید تله زنگ و ایستگاههای دوکوهه، گل محک، بالارود، مازو، شهبازان و تله زنگ ساخته شده است. همچنین پوشش گیاهی و درختان مسیر ناحیه زاگرس، زیستگاه جانوری سمندر لرستانى، منطقه حفاظت شده چهل پا، پل دم دم، پل شهبازان، بقعه متبرکه شاهزاده احمد و دشت لاله در آن گنجانده شده است.
گزارش :ایمان مولایی نژاد
پ.ن:
محسنیان پژوهشگر حوزه راه آهن :
پژوهشگر تاریخ راهآهن ایران معتقد است با آنکه کلنگ احداث راه آهن سراسری ایران در ۲۶ مهرماه سال ۱۳۰۶ به زمین زده شده است اما مستندات تاریخی دقیقی وجود دارد که نشان میدهد مبدأ تاریخی راه آهن در ایران، ۹ خرداد ماه ۱۳۰۴ بوده است.
ورود راهآهن در ایران در سال ۱۲۶۷ خورشیدی (معادل ۱۸۸۸ میلادی) با مسیر تهران شاه عبدالعظیم در ری ساخته شده است، اما این راهآهن با طول ۸۷۰۰ متر بیشتر جنبه نمادین و محلی داشت، نه کشوری و حتی منطقهای. پیش از سال ۱۳۰۴، در ایران حدود ۷۰۰ کیلومتر راهآهن ساخته شد که از جمله آنها میتوان به مسیرهایی مانند تبریز-جلفا، زاهدان- میرجاوه، رشت - پیربازار، بوشهر- برازجان و درخزینه در نزدیکی شوشتر اشاره کرد، اما باید توجه داشت که این مسیرها کوتاه با عملکردی محلی داشته ونقش کشوری نداشتند، و سرمایهگذاری همه آنها توسط خارجی ها انجام شده بود.
این پژوهشگر با تمرکز بر ساخت راهآهن سراسری که در ۲۳ مهر ۱۳۰۶ (۱۵ اکتبر ۱۹۲۷ میلادی) کلنگزنی شد، اظهار کرد: این پروژه با هدف اتصال مرکز کشور به دریای آزاد و ایجاد شبکه حملونقل ملی، نقش مهمی در توسعه کشور داشت. اما به مستند معتقدم تاریخ شروع پروژه راهآهن سراسری نباید ۲۳ مهر ۱۳۰۶ در نظر گرفته شود، بلکه باید به تاریخ تصویب مصوبه مجلس در ۹ خرداد ۱۳۰۴ برگردد، زمانی که مجلس تصویب کرد مالیاتی ویژه بر قند، شکر و چای برای ساخت راهآهن وضع شود. این نشان میدهد که برنامهریزی و تصمیمگیریهای اولیه برای راهآهن در ایران از سال ۱۳۰۴ آغاز شده است
راه آهن سراسری ایران به دلیل اهمیت تاریخاش در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
۹ خرداد ۱۴۰۴ به طور دقیق ۱۰۰ سال از آغاز ماجرای خط سراسری راه آهن ایران میگذرد.
منبع:ایسنا
عکس: خوزنیوز/انیس قلاوند/نورفوتو
